Արաբկիր, Արաբկեր, Արաբրակես, Արաբրակնուա, Արապկեր, Արապկիր, Արապրասեզ, Արապրաքեն, Արարոքա քաղաք, Արափեր, Արափիր, Արափկիր, Արեպքեր, Արեպքիր-Քաղաք Փոքր Հայքի Երկրորդ Հայք պրովինցիայում, Մալաթիայից մոտ 30 կմ հս, Ցաղմուր լեռան հյուսիսարեւելյան կողմում, Եփրատի աջակողմյան վտակ Արաբկիրի օժանդակ Անկոյի ջուր գետի (հնում Ոսկի գետ) աջ կողմում:
Արապկիրը հիմնադրվել է Վասպուրականի վերջին թագավոր Սենեքերիմ Արծրունու կողմից 1021 թ, Արաբրակնուա հռոմեական բերդաքաղաքի մոտ: Արապկիրը ամենահնագույն հայկական բնօրրաններից մեկն է: Քաղաքի մասին առաջին հիշատակումները վերաբերում են Ք.Ա 1200-ական
թվականներին:
15-րդ դարում Արաբկիրի վրա գերիշխանություն է հաստատում Օսմանյան կայսրությունը: 1800-1830-ական թվականներին տեղի բնակչության թիվը
հասնում էր 15.000-ի, որոնցից 12.000-ը հայեր էին: Սակայն 1830-50 –ական
թվականներին բնաակչության թիվը խիստ նվազում է, հասնելով մոտ 9.000-ի: Թվաքանակի
այս անկումը խոսում է բնակավայրի
հայության վիճակի մասին: Այստեղ
հալածանքները, հարկերի խստացումը այնքան էին դժվարացնում հայերի կյանքը, որ նրանք այլեւ չդիմանալով՝ կամավոր հեռանում էին
քաղաքից /Armenian house/:
1895 թթ. Արաբկիր գավառի
բնակչությունը կազմել է 10.908 արական, եւ
11.152 իգական սեռի, ընդհանուր առմամաբ 22.060 անձ, որոնցից 9.072-ը հայեր էին /Malatya Tarihi ve Sosyoekonomik Durumu (M.Ö. 5500-M.S. 1920) Mevlut Oğuz
sayfa 434-İstanbul-Kurtiş Matbaacılık 2000/:
Մ. Օրմանայնը «Հայոց Եկեղեցիները»
գրքում, Արաբկիրի հայկական եկեղեցիների եւ հայ բնակչության մասին գրում է, որ 1911
թ. Արաբկիրն ուներ եպիսկոպոսություն: Տեղի հայերն բնակություն էին հաստատել 16
անուն թաղամասերում: Նրանց թիվն հասնում էր 19.500-ի, որոնցից 500-ը կաթոլիկ,
1.000-ը բողոքական եկեղեցու հետեւորդներ էին:
Այստեղ հայերն ունեին 20 եկեղեցի /Մ.Օրմանյան, «Հայոց եկեղեցիները»,
Բունեոսայրես, 1949թ. էջ 284/:
Ֆաբրիքաթորյանեղբայրներիպամպակիարտադրությանպիտակ
Այստեղ եւս ինչպես բոլոր հայկական շրջաններում արվեստն ու արհեստը ծաղկում էր հայերի ձեռամբ: Նրանք այգեգործության ու երկրագործության հետ մեկտեղ զբաղվում էին շերամապահությամբ, բամբակագործությամբ, զինագործությամբ, առևտրով:
19-րդ դարի երկրորդ կեսին Արաբկիր գավառի 84 անուն գյուղերից հայակական էին Վաշխեն կամ, Վաղշենը, Ծագը, Հասկնին, Էհնեն, Կրանին, Անջրդին /Անչթին
510/, Սաղմկան, Աղնին, Օճախը, Ամպրկան /Ամբրգան 250/, Վանքը
/129/, Խոռոչը, Մաշկերտը, Օվան, Ծապլվարը, Շիփիկը /Չեփիկ 468/, Քուշնայը: Արաբկիրում հայտնի սրբավայր էր Սուրբ Աստվածածին վանքը:
Արաբկիրի հայտնի եկեղեցիներն էին ս. Աստվածածին, ս.Հակոբ, ս. Գեւորգ եւ ս. Լուսավորիչը:
Բացի եկեղեցիներից կային այլ սրբավայրեր եւս, որտեղ այցելում էին տեղի հայերը: Այդ սրաբավայրեն էին ս. Սարգիս, ս. Գևորգ, ս. Թագուհի, Կաթնաղբյուր, Ծակքար եւ այլ վայրեր:
Շատ ցավալի է իմանալով, որ այս սրբավայրերի նույնիսկ ավերակները մեր օրերում չկան: Արաբկիրի մայր եկեղեցին՝ Սուրբ Աստվածածինը կառուցվաել է 13-րդ դարում: Այն հանդիսանում է
Արեւմտյան Հյաստանում կառուցված ամենամեծ եկեղեցիներից մեկը: Այստեղ կարող էր տեղեվորվել 3.000 անձ: 1915թ. եկեղեցին թալանվել է, իսկ ավելի ուշ քանդվել: Ցեղասպանությունից հետո այս եկեղեցին նորոգվել է եւ օգտագործվել որպես դպրոց: Սակայն 1950թ. Արաբկիրի պաշտոնատար անձինք եկեղեցին քանդելու որոշում կայացրին: Այս բարբարոսկան միտքը թուրքական կառավարությունը իրականացրեց 1957 թ. պայթեցնելով եւ հիմնովին քանդելով այն:
«Արաբկիրի քաղաքապետարանի որոշմամաբ մայր եկեղեցու հողատարածքը 28 005 լիրայով վաճառվեց Հյուսեյին անունով մի արաբկիրցու»,- գրում է 1957 թ. Արաբկիրում տպագրվող շաբաթաթերթերից մեկը. «Այսպիսով մեր ծննդավայրի մայր եկեղեցին՝ հավատքի տունը
ոչնչացավ» /ntarnik L. Pladian New York 1969 –Arapkir Union, էջ 931/:
Այս
շրջանը հայտնի էր նաեւ իր կրթական կենտրոններով, որոնցից էին Մայր վարժարանը, Ս. Թարգմանչացը, Զարուհյան դպրոցը: Բացի այդ, գործում էին 14 դպրոցներ, որոնցում
աշակերտների թիվը հասնում էր 962-ի:
«Այսօր Արաբկիրում կան վեցը
հայեր: Նրանք, բոլորոն էլ ամուր արմատներ են ձգել իրենց հայրենի հողին, ու կարծես
թե հազարամյա կաղնու նման չեն էլ ուզում հեռանալ մայր հողից: Այս հայերից մեկն էլ
արաբկիրցի Սարգիս Միրեշողլուն է, հարյուրամյակը հատելուն մոտ Սարգիս բեյը: Վերջին
հայերից մեկը մահից առաջ կատարեց եւս մեկ
անձնվեր գործ. Երբ Արաբկիրի մայր եկեղեցին քանդեցին, Սարգիս Բեյը գնեց եկեղեցու
դուռը եւ այն բերելով Ստամբուլ հանձնեց պատրիարքարանի թանգարանին»: Ինքս անձամբ
տեսել եմ այս հրաշալի դուռը: Այն Գում-քափույում գտնվող Ս. Մարիամ Աստվածածին
եկեղեցու Քազազ Ամիրա սրահի դռանն է տեղակայված:
«Ճիշտն ասած չգիտեմ,-շարունկաում
է իր հուշերը Բեբիրօղլուն,- հիմա Սարգիս
բեյը կենդանի՞ է, թե՝ ոչ: Որովհետեւ արդեն
շատ ծեր էր: Արաբկիրի
հայերը իրար գտել են պատահաբար, ոչ-ոք մյուսի մասին նախապես չի իմացել: Այստեղ
են ապրում Միքայելը իր եղբոր հետ, Շեֆիք
գյուղում Բաբկեն բեյը քրոջ հետ եւ Սարգիս
բեյը իր խնամողի հետ: Հայերը մեծամասնություն են
կազմել հատկապես Շեփիկ գյուղում: Շեփիկում են ապրել սուննի մահմեդականներ,
ալեվիներ եւ հայեր: Տարօրինակ է պատմությունը. Այս երեք՝ իրարից տարբեր ազգերի ու կրոնների ներկայացուցիչները
ունեն միայն մեկ գերեզմանոց, իսկ տարբեր դավանանքի մարդիկ թաղված են կողք-կողքի:
Սա կարծում եմ կրոնների հանդուրժողականության եզակի օրինակներից մեկն է: Ես շատ էի
ցանկանում լինել գերեզմանոցում, ու գտնել իմ հարազատներին, բայց, երբ այնտեղ հասա
ոչ մի հարազատի չգտա, որովհետեւ իմ պապն ու հայրը անթաղ էին մնացել Դեր-զորի ճանապարհին: Հետո մենք շատ փնտրեցինք մեր տան ճամփան: Ու մեր ոտքերը մեզ հանկարծ տարան ու կանգնեցրի մի անծանոթ հողակտորի առջեւ: Ոչինչ չկար հնից. Կանաչ մամուռի տակից հազիվ երեւելի նշմարեցինք մեր փոքրիկ ջրմբարը, որի շնորհիվ ջրի պակաս ունեցող մեր գյուղում մեր այգին մշտապես
կանաչ էր ու դալար: Հավաքվեցին հարեւանները, զարմանալի էր բոլորը միանգամից մեզ հիշեցին ու ճանաչեցին: Ես հարցրի, թե ո՞ւր է Ս. Գեւորգ եկեղեցին: Այն եւս մեզ շատ մոտ պետք է լիներ: Մեզ ուղեկցող Հասանը մի քարակույտ ցույց տվեց. «Այս եկեղեցու հետքն էլ մյուսների նման անհետացավ,- մտածեցի ես ու դառը տխրությմամբ հեռացա: Հետո մենք ուզեցինք գնալ Քյուչուք Չարշը թաղամաս: Այստեղ էլ էին հնում բնակվել հիմնականում հայեր: Անցանք Դեմիրքափը հայկական թաղամասի միջով: Ոչինչ չէր մնացել հնից: Ինձ համար ամենինչ
շատ ծանր էր: Հասնելով մեր փնտրած թաղամասը, ես չկարողցա մտնել: Ու մենք հեռացանք:
Մեր հարեւաններից շատերի տները այդպես էլ
մնացել էին, բայց այգիները չորացել էին, փոխվել էր ամենինչ: Դառն է, երբ այդքան
մոտիկ էր քեզ ու այդքան հեռու»:
Մեծ
Կոտորածը Արաբկիրցիներից կենդանի թողեց մի քանի մասունք: Դեգերող կենդանի մնացած
800 արաբկիրցիները հաստատվեցին Արեւելյան
Հայաստան, որտեղ եւ
Երևանի մոտ 1925թ. նոյեմբերի 29-ին հիմնադրեցին Նոր Արաբկիր ավանը: