Օսմանյան կայսրությունը 16-17-րդ դարերում
հասել
էր
իր
հզորացման
գագաթնակերտին՝
նվաճելով
տարածքներ
արեւելքից
ու
արեւմուտքից,
հյուսիսից
ու
հարավից:
Նվաճված
տարածքների
վրա
ապրող
բնակչության
ողջ
կարողությունը
թե
տնտեսական
եւ
թե
հոգեւոր
յուրացրել
էր:
Եթե
չլիներին
գերիշխանության
ներքո
գտնվող
ժողովուրդենրի
բարձր
մշակութային
զարգացվածությունը
դժվար
թե
կայսրությունը
այդքան
կարճ
ժամանակահատվածում
կկարողանար
հասնել
նման
մեծ
ձեռքբերումների:
Գաղութացված
ժողովուրդներից
հատակաեպես
մեծ
է
եղել
հայերի
վաստակը:
Կայսրությունում
հայերի
ունեցած
դերը
նշանակալի
էր
թե
արվեստի,
թե
արհեստների
զարգացմանը,
գրականության,
պատմության,
բժշկության
եւ
համարյա
բոլոր
բնագավառներում:
Մեծ վաստակ ունեն ստամբուլահայերը Թուրքիայի եւ Միջին
Արեւելյան
մի
շարք
երկրների լուսանկարչական արվեստի հիմնադրման
գործում:
Թուրքիայում
առաջին
լուսանկարչական
ստուդիան
հիմնվում է Պոլսի Բեյօղլու թաղամասում /Բերայում/, որն հանդիսանում էր քիստոնյաներով բնակեցված ամենահոծ
թաղամասը:
Արվեստի
այս
տեսակը
մշտապես
եղել
է
հայերի
մենաշնորհը
Թուրքիայում:
Հայերն
իրեց
երեխաներին պարտադիր սովորեցնում էին որեւէ արհեստ կամ արվեստ, եւ լուսանկարչությունը դարձել էր այդ արվեստներից
մեկը:
«Թաքվիմ-ի Վեքայի» եռալեզու թերթի 1839 հոկտեմբերի 28-ին առաջին
անգամ հրապարակվել է Օսմանյան
կայսրությունում
ապրող
ժողովուրդներին
լուսանկարի
հայտնության
մասին:
1857 թ.
Պոլսո
Բեյօղլու
/Բերա/
թաղամասում լուսանկարչական կենտրոն է բացում հայազգի
Պասկալ
Սեբահը:
Նա
այն
եզակի
մարդկանցից
մեկն
էր,
որ
սուլթանի
կողմից
պարգեւատրվում
է
Մեջիդեյի
երրորդ
աստիճանի
շքանշանով:
Նրա
արված
լուսանկարները
ցավոք
չհասան
մինչեւ
մեր
օրեր,
որովհետեւ
1881 թվականին
տեղի
ունեցած
մեծ
հրդեհի
հետեւանքով
նրա
լուսանկարչատան
բոլոր
աշխատանքները այրվեցին:
Օսմանյան շրջանի ամենահայտնի լուսանկարիչները Սառռաֆ Միքաել
Աբդուլլահյանի
որդիներն
են՝
Վիչեն,
Գեւորգ,
Հովսեփ
Աբդուլլահ
եղբայրները:
Կայսրությունում
լուսանկարների
մեծացման
մենաշնորհ
պատկանել
է
նրանց:
1836 թ.
սկսած
լուսանկարչական
արվեստը
դառնում
է
եղբայրների
մենաշնորհը: Նույն թվականին Աբդուլլահյանները դառնում են սուլթան Աբդուլազիզի հատուկ լուսանկարիչները: 1867թ. Բերայի
ռուսական
դեսպանատան
մոտ
բացում
են
լուսանկարչատուն,
որն
անվանում
են
«Աբդուլլահ
եղբայրներ»
անվամբ:
Նույն
թվականին
Փարիզում
կայացած
միջազգային
լուսանկարչական
ցուցահանդեսում
ստանում
են
մրցանակ:
Երեք
եղբայրներից
Վիչենը
անձնապես
շատ
մոտ
էր
Սադրազամ
Ֆուադ
փաշային:
Վիչենն
անձամբ
էր
նկարում
սադրազամին
եւ
Օսմանյան
մեջլիսի
ողջ
անդամներին:
Աբդուլհամիդի
կառավարության
տարիներին
եղբայրները
եղել
են
պալատական
նկարիչներ:
Սուլթանի
անմիջական
հրամանով
նրանք
լուսանկարել
են
կայսրության
ամբողջ
տարածքը:
Արված լուսանկարներից սուլթանն ընտրում
էր
առաջադեմ
նկարները
եւ
դրանք
ուղղարկում Եվրոպական երկրներ՝ ցույց տալու համար, թե իր կայսրությունում ինչքան լավ են ապրում
մարդիկ:
Բնական
է,
որ
այդ
նկարները
վերաբերում
էին
մեծմասամբ
Արեւմտյան
Հայաստանին,
որովհետեւ
այն
աչքի
էր
ընկնում
խիստ
Եվրոպական
վարք
ու
բարքով:
Սուլթան
Աբդուլհամիդի
կողմից
պատրաստված
«աստղային
ալբոմներ»
կոչվող
հավաքածուներում
ներգրավված
էին ավելի քան 35.000 լուսանկարներ: Այս հավաքածուների
ստեղծման
գործում իրենց մեծ ավանդն
ունեն
Աբդուլլահ
եղբայրները: Նրնաք
պարգեւատրվել
են
Օսմանյեյի
չորրորդ
աստիճանի
եւ
Մեջիդիեյի
երրորդ
աստիճանի
շքանշաններով:
1899 թ.
այս
արվեստանոցն
իր բոլոր նեգատիվներով վաճառվում է Սեբահ
եւ
Ջոյլեր
ընկերությանը:
Բերայի լուսանկարիչների ցուցակը հաջորդում
է
Պողոս
Թարքուլյանը:
Հատկապես
հմտացել
է
դիմանակրներ
նկարելու
եւ
ձեռքով
դրանք
ներկելու
արվեստի
մեջ:
Աբդուլհամիդ
Երկրորդի
պալատական
նկարիչներից
մեկն
է:
Պարգեւատրվել
է
Մեջիդիյեյի
հինգերորդ
կարգի
շքանշանով:
Այս
լուսանկարիչի
արվեստանոցը
պահպանվում
է
մինչեւ
հանրապետության
հռչակումը:
Թուրքիայի
հանրապետության
հռչակումից
հետո
Թարքուլյանը
դառնում
է
Աթաթյուրքի
հայտնի
լուսանկարիչներից
մեկը:
Բացի
Աթաթյուքրից
նա
լուսանկարում
է
նաեւ
Շահ
Մուզաֆֆերեդին,
Վիլհելմ
Երկրորդին,
Կառլ
առաջինին
եւ
ժամանակի
հայտնի
մի
շարք
պաշտոնյաների: Առաջին թողարկված 50, 100, 500, 1000 թղթադրամների
վրա
արտատպված
Աթաթյուրքի
դիմանկարի
լուսանկարիչը
կատարել
է
Պողոս
Թարքուլյանը:
Աբդուլհամիդի պալատական լուսանկարիչներից
էին
նաեւ
Գյուլմեզ
եղբայրնեը
/Երվադ,
Արթին,
Գրիգոր/:
Նրանք
մեծ
համբավ էին ձեք բերել հատկապես դիմանկարներ եւ տեսարժան վայրեր նկարելու մեջ:
Թերթերի եւ ամսագրերի համար լուսանկարներ էր կատարում
մեկ
այլ
հայազգի
լուսանկարիչ՝
Աշիլ
Սամանջըն:
հայտնի
էին
նաեւ
Ջեռոմ
Սըվաջյանը,
Փափազյան
եղբայրները,
Անտուան
Զիլփոջյանը:
Վերջինիս,
1882 թ.
գտնվում
էր
Եգիպտոսում,
եւ
Ալեքսանդրապոլի
Ռաս
էլ
Թին
քաղաքի
գրավման
ժամանակ
կատարել
է
մեծ
թվով լուսանկարներ:
«Նվագող աղջիկը» եւ «երաժիշտները» լուսանկարների հեղինակի
Գ.Լեքեգյանի
մասին
կայսերական
արխվներում
ոչ
մի
փաստաթուղթ
չկա, քանի որ, հավանաբար երբ
սկսվել
են Կարմիր սուլթանի կոտորածի տարիները,
նա
տեղափոխվել
է Եգիպտոս: 1887 թ. նա հաստատվում
է
Կահիրեյում,
թողնում
նկարչական
արվեստն
ու
սկսում
զբաղվել
լուսանկարչական
գործով:
Մի
քանի
միջազգային
ցուցահանդեսների
ժամանակ
արժանանում
է
ամենաբարձր
մրցանակներին,
եւ
մեծ
հռչակ
ձեռք
բերում:
Աբաս
երկրորդը
նրան
հայտարարում
է
պալատական
նկարիչ:
Օսմնայան շրջանին լուսանկարիչների կողմից արված նկարները հետագայում մեծ վարպետությամբ օգտագործեց Մաքս Ֆրուխթերմանը:
Նա
արված
լուսանկարները
օգտագործում
էր
նամականիշների
պատրաստման
մեջ:
Նրա
նամականիշների հավաքածուն, որը
Ֆրուխթերմանի
մահից
հետո
նրա
կինը
վաճառեց,
բաղկացած
է
600 000 նամականիշներից:
Հայերի վաստակ մեծ է թե Ստամբուլում, թե միջին
արեւելյան
մի
շարք
երկրներում:
Յեսայի
Կարապետյանը,
ով
հոգեւորական
էր
Կեսարիայում,
1858 թ.
գալիս
է
Ստամբուլ,
Աբդուլլահ
եղբայրների
մոտ
շուրջ
մեկ
տարի
ուսանում:
Ապա
տեղափոխվում
Պաղեստին:
1859 թ.
Քուդուսում,
հիմնում
Միջին
արեւելքում
առաջին
նկարչական
դպրոցը:
Նրա
աշակերտների
մեծ
մասը
հայեր
էին:
1865 թ. ընտրվում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք: Հատկապես նա մեծ հարստություն է հայերին
թողել
նկարելով
Երուսաղեմի
հայոց
պատրիարքության հոգեւորականներին:
Երբ հայերը ստիպված թողնում էին իրենց տունն ու հողը եւ բնակություն հաստատում մի ուրիշ
տեղ
լուսանկարչությունն
էլ
իրենց
հետ
էին
տանում:
Այդ
իսկ
պատճառով
էլ
այն
տարածվեց
Միջին
արեւելյան
մի
շարք
երկրներում
երկրներում:
Հայերն
ամբողջ
Մերձավոր
Արեւելքում
ու
Կովկասում
առաջին
ներմուծողներն
են
եղել
լուսանկարչական
արհեստ-արվեստի:
Պարբերական
հալածանքների
եւ
կազմակերպված
ջարդերի
զոհ
դարձած
հայերը
սփռվել
են
գլխավորապես
Միջին
Արեւելքում.
Թուրքիա,
Սիրիա,
Լիբանան,
Պաղեստին,
Եգիպտոս,
Իրան:
Բնակության
նոր
վայրերում
լուսանկարչությունը
նրանց
համար
դարձավ
գոյատեւման
միջոց:
Հայկական
լուսանկարչատները
19-րդ
դարի
կեսերից
բազմացան
Օսմանյան
կայսրության
քաղաքների
մեծ
մասում:
Օսմանյան
կայսրության
տարբեր
քաղաքներում,
հատկապես
Կոստանդնուպոլսում
եւ
Զմյուռնիայում
ու
Տրապիզոնում,
արաբական
երկրներում`
Կահիրե,
Ալեքսանդրիա,
Հալեպ,
Դամասկոս,
Բեյրութ,
Ամման,
նաեւ
Երուսաղեմ,
Հայֆա
եւ
մյուս
քաղաքներում,
ինչպես
նաեւ
Պարսկաստանի
տարբեր
վայրերում,
իսկ
մյուս
կողմից`
Ռուսական
կայսրության
կովկասյան
տարածաշրջանում`
Թիֆլիս,
Երեւան,
Կարս,
Ալեքսանդրապոլ,
Բաքու,
Բաթումի,
նաեւ՝
Ռոստով,
Օդեսա,
Վառնա
եւ
այլուր,
հայ
լուսանկարիչները
մենաշնորհային
դիրք
են
ունեցել
այս
ասպարեզում
իրենց
եվրոպական
տիպի
ստուդիաներով,
կենցաղայինից
մինչեւ
պաշտոնական
ծառայությունների
մատուցմամբ: