Քեղին ընկած է Արածանիի (Արեւելյան Եփրատ) աջակողմյան վտակ Քղի գետի աջ ափին, որով եւ բաժանված է երկու մասի: Գավառը շրջապատված է բարձրաբերձ  լեռներով, իսկ քաղաքը  ընկած  է գեղատեսիլ լեռնալանջի վրա: Քեղիի շրջանը համապատասխանում է Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհի Խորձյան գավառին: XVI— XX դարերում այդ գավառի տարածքը կազմում էր Էրզրումի նահանգի Էրզրումի գավառի Քեղիի գավառակը, որի կենտրոնը Քեղին էր։

Թուրքիայի Հայոց պատրիարքարանի Հոգեւոր խորհրդի նախագահ Աթեշյանը ավետելով, որ սեպտեմբերի 12-ին Վանի Աղթամար կղզում գտնվող Սուրբ խաչ եկեղեցում կատարվելիք պատարագի մասնակիցների թվի առումով սահմանափակումներ չեն լինելու, ասաց. Կազմակերպելու ենք մի այնպիսի արարողություն և տոն, որը օրինակ ծառայի ողջ աշխարհին: 

Իր  ելույթում հեղինակը հակիրճ ներկայացրել է  գրքի բովանդակությունը, անդրադառձել 1915 թվականին տեղի ունեցած ողբերագական իրադարձություններում համիդյան գնդերին եւ քրդերի ունեցած ողբերգական դերին:

Դինամիտներով պայթեցնում են Բինգյոլի պատմական Քղի ամրոցը, որի  ժայռոտ հիմքից պոկված քարերով կառուցում են  ամբարտակ: 

Բինգյոլում ամբարտակի կառուցման նպատակով տարվող աշխատանքները վերածվեցին բնության և պատմության կոտորածի: Փերի գետի վրա կառուցվող ամբարտակի պատճառով սկիզբ  առան ավերածությունների շղթաներ: Այս անգամ էլ կառուցվող ամբարտակի ավերածության զոհը դարձավ պատմական Քիղի ամրոցը:  Ամրոցի հիմքը կազմող ժայռերը պայթեցվում են  դինամիտով եւ գործածվում  Քղիի հիդրոէլեկտրակայանի ամբարտակի շինարարության մեջ, որը սկսել էին կառուցել դեռեւս 9 տարի առաջ: Պատմական այս անօրինության դեմ դուրս եկող բնակչության բողոքը մնաց անպատասխան,-գրում է Թարաֆ թերթը:

Քեշիշյան ընտանիք, նրանցից միայն 9-ը կենդանի մնացին:

Լեռնային Կիլիկիայի հայաբնակ խոշորագույն բնակավայրերից մեկն էր հայաշատ  Հաճըն քաղաքը: Այն  ընկած  է Տավրոսի լեռների գրկում՝  Քերմես լեռան լանջին: Գեղատեսիլ լեռնային բնաշխարհ ունի Հաճընը,  հաճելի աչք շոյող, որի պատճառով էլ ստացել է Հաճըն անվանումը:  Հաջընը ընկած է Մարաշից մոտավորապես 90 կմ հյուսիսարեւմուտք:

Երբեմնի բերրի ու շենաշատ Հաճընը հարուստ էր եկեղեցիներով ու վանքերով, որոնց առընթեր գործում էին հայկական դապրոցներ ու վարժարաններ: Հաճընն ունեցել է շուրջ 35 000 բնակիչ, 9 դպրոց, ամերիկյան քոլեջ, 3 եկեղեցի, 3 վանքեր, 12 ջրաղաց:

Ավերակ վիճակում գտնվող Օշվանքը, ուր ամեն տարի ուխտագնացության են գալիս քրիստոնյա վրացիները, այս տարի ընդգրկվել է Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարության վերականգնման ծրագրում: Նախարարությունից հաղորդվել է, որ վանքի տեղագրական չափագրումներից և վերականգնման նախագծերի մշակումից հետո կսկսվեն վերականգնողական աշխատանքները:

«Beyazgazete» կայքի փոխանցմամբ, Թուրքական պատմական ընկերության նախագահ պռոֆեսոր Չիչեքը հայտարարել է, որ հայակակն հարցի վերաբերյալ Թուրքիան որեւէ պաշտոնական դիրքորոշում չունի.  «Երանի թե ունենար, այդ մասին բոլորը կիմանային»,- «Հայկական հարցի ներքին կողմը» գիտաժողովի  ընթացքում ասել է Քեմալ Չիչեքը, որը գիտաժողովի  վարողն էր հանդիսանում: Չիչեքը հստակ կերպով արտահայտել է այն տեսակետը, ըստ որի Թուրքիան չունի այսօր հստակ մոտեցում եւ պաշտոնական տեսակետ հայկական հարցի վերաբերյալ. «եթե նմնօրինակ դիրքորոշում լիներ այդ մասին կիմանային բոլորը, եւ անշուշտ կուսաուցանվեր նաեւ դպրոցներում»,-ասել է նա:

Կարծես թե բարձրացել է հայկական պատմական եկեղեցիների վերականգնման մի մեծ փոթորիկ: Չնայած  ոտքի են կանգնեցվում համայնքին չպատականող  հուշարձանները /խոսքն այտեղ հայկական համայնքի մասին է/, այնուամենայնիվ նրանք գոհ են, որ հուշարձաները վերականգնվում են:  Եթե սեփականատերը հարմար համարի, սեփական եկեղեցում թույլ կտա տարեկան գոնե մեկ անգամ ծիսական արարողության անցկացումը:

Վանա լճի ամենամեծ կղզին Աղթամարն է: Այս կղզում է գտնվում «Սուրբ խաչ» եկեղեցին՝ կառուցված  915-921 թթ.:

Հայոց պատմական Ծոփք նահանգի մաս կազմող Դերսիմը գտնվում է Վանա լճից հյուսիս-արեւմուտք, հյուսիսից` Երզնկան հարավից` Խարբերդը արեւելքից` Բինգյոլ-Մուշը եւ արեւմուտքից` Սեբաստիան: Երեք կողմից շրջապատված է Եփրատ գետով:

Հայկական բազմաթիվ աղբյուրների համաձայն` Դերսիմի հյուսիսում` պատմական Եկեղյաց գավառում էին գտնվում հայոց հեթանոսական կրոնի` Արամազդի, Անահիտի ու Միհրի մեհյանները: Շրջանը քեմալական իշխանության օրոք վերանվանվեց Թունչելի:

Բերդակի հնագույն  պատմության վերաբերյալ մեզ հասած տեղեկությունները շատ ժլատ են: Հայտնի է միայն, որ նախկին բնակատեղին  կառուցված է եղել Բերդակ ամրոցիլանջերին: Ինչպես երեւում է Բերդեկի շրջակա մյուս բնակավայրերը ուսումնասիրելիս, շրջանը առաջին անգամ բնակեցվել է ուրարտացիների կողմից: Ապա այն նվաճվել մուշկերի, մեդիացիների, պարսիկների, Կապադովկիայի թագավորության, Հայկական թագավորության, հռոմեացիների եւ բյուզանդացիների կողմից: